माझा महान भारत देश हा विविधतेने नटलेला देश आहे आणि येथे अनेक प्रसिद्ध (तिर्थ ) धार्मिक स्थळे आहेत, जसे की उत्तराखंड राज्यातील हरिद्वार येथे असलेल्या “हर की पौडी” चे नाव तुम्ही अनेकदा ऐकले असेल आणि कदाचित तुम्ही येथे भेटही दिली असेल. हजारो -लाखो भाविक येथील गंगा मातेच्या घाटावर स्नान करण्यासाठी दूरून येतात, या पवित्र स्थानाचे नाव पूर्वी “भर्तृहरी की पौडी” असे होते, जे उज्जैनच्या राजा भर्तृहरीच्या नावावरून ठेवण्यात आले होते, मात्र त्यानंतर या धार्मिक ( तिर्थ ) स्थानाचे नाव ” हर की पौडी” असे ठेवण्यात आले, चला तुम्हाला “हर की पौडी” या नावाची पौराणिक कथा आणि त्याचे महत्त्व ही या ध्वनिचित्रमुद्रित केलेल्या व प्रत्यक्ष अनुभवी लेखातून जाणून घेऊ या….!
वसई / डेहराडून :- आशिष राणे.✍️..नितांत राऊत /महेंद्र कोरे
विशेष पर्यटन/धार्मिक वृत्तांत: छाया व चित्रफित सहित… 📝
हरिद्वार मधील “हर की पौडी “या नावाचा अर्थ तुम्हाला माहिती आहे का ?
हरिद्वारमध्ये असलेले हर की पौडी हे एक महत्त्वाचे आणि पवित्र धार्मिक स्थळ आहे. असे म्हटले जाते की या घाटावर गंगेत स्नान केल्याने व्यक्तीला त्याच्या सर्व पापांपासून मुक्तता मिळते.पण तुम्ही कधी विचार केला आहे का की याला हे नाव कसे पडलं ?
उत्तराखंड राज्यातील हरिद्वार येथे असलेल्या हर की पौडीचे नाव तुम्ही अनेकदा ऐकले असेल आणि कदाचित तुम्ही येथे भेटही दिली असेल. लाखो भाविक येथे स्नान करण्यासाठी दूरदूरून येतात.
हिंदू धर्मात हे खूप महत्वाचे मानले जाते. पण तुम्हाला माहिती आहे का हर की पौडी हे नाव का ? आणि कसे पडले ? या पवित्र स्थानाचे नाव पूर्वी भर्तृहरी की पौडी असे होते, जे उज्जैनच्या राजा भर्तृहरीच्या नावावरून ठेवण्यात आले होते. या स्थानाचे नाव नंतर हर की पौडी असे ठेवण्यात आले. चला तुम्हाला “हर की पौडी” या नावाची पौराणिक कथा आणि त्याचे महत्त्व ही या लेखातून जाणून घेऊ या…
हर की पौडी”चा अर्थ…”हरीचे पाय” किंवा “भगवान विष्णूचे पाय” असा होतो !
असे मानले जाते की, या ठिकाणी भगवान विष्णूने गंगा नदीच्या काठावर आपले पाऊल ठेवले होते म्हणून त्याला हे नाव पडले. एका आख्यायिकेनुसार, राजा विक्रमादित्यने येथे ध्यान करण्यासाठी आलेल्या आपल्या भावाच्या स्मृति प्रित्यर्थ हा सुंदर घाट बांधला होता, म्हणूनच त्याला भर्तृहरी की पौडी असे नाव देण्यात आले.
या खाली ध्वनीचित्रफितेतुन प्रत्यक्ष हरिद्वार येथील हर की पौडी येथील गंगा पूजा आणि आरतीचं विश्लेषण नितांत राऊत यांनी केलं असून या वेळी त्यांच्या समवेत मुंबईतील सहकारी महेंद्र कोरे हे देखील उपस्थित होते, या निमित्ताने वसई तालूका पत्रकार संघाचे दोन विद्यमान पदाधिकारी सचिव आशिष राणे व कार्यालय प्रमुख नितांत राऊत हे दोघ जण लवकरच जगातील सर्वोच्च शिखर असलेल्या #mount everest या bace camp / kala patthar (5864 mm ) उंचीवर आपला भारतीय तिरंगा फडविणार आहेत त्याच्याच मोहिमेची मुहूर्तमेढ म्हणून ऋषिकेश -हरिद्वार येथे श्रीगणेशा केला आहे.. हीं मोहीम दि.12 नोव्हेंबर 2025 ते 25 नोव्हेंबर दरम्यान होणार असून या मोहिमेचं नेतृत्व डेहराडूनची ट्रॅकर कंपनीचे विजय प्रताप सिंग व त्यांची टीम करणार आहे…
पौराणिक कथेनुसार,
राजा विक्रमादित्यचा भाऊ भर्तृहरीने आपले राज्य सोडले आणि हर की पौडीच्या वरील टेकडीवर अनेक वर्षे तपस्या केली. भर्तृहरीने गंगेत स्नान करण्यासाठी ज्या मार्गावरून खाली उतरले त्या मार्गावर राजा विक्रमादित्यने पायऱ्या बांधल्या आणि भर्तृहरीने या पायऱ्यांना पायऱ्या असे नाव दिले, नंतर या पायऱ्या हर की पौडी म्हणून प्रसिद्ध झाल्या.भर्तृहरीच्या नावात हरी देखील आहे, म्हणूनच या ठिकाणाला हर की पौडी असे ही म्हणतात, धार्मिक श्रद्धेनुसार, हर की पौडी ही तीच जागा आहे जिथे गंगा नदी स्वर्गातून पृथ्वीवर अवतरली .
आणि इथे… साक्षात “अमृताचे थेंब” पडले…..!
“हर की पौडी”शी संबंधित आणखी एक अत्यंत महत्वाची कथा आहे ज्यानुसार, समुद्र मंथन दरम्यान , जेव्हा सर्व देवी-देवता अमृतासाठी लढत होते, तेव्हा भगवान धन्वंतरी राक्षसांपासून अमृत काढून घेत होते तेव्हा त्या अमृताचे काही थेंब प्रत्यक्षात पृथ्वीवर पडले आणि याखेरीज असे ही म्हटले जाते की जिथे जिथे हे अमृताचे थेंब पडले, ती सर्व ठिकाणे धार्मिक स्थळे म्हणून अधिक महत्त्वाची बनली .
कुठे पडले आहेत ते ४ थेंब…आणि मोक्ष मिळाला..!
धार्मिक श्रद्धेनुसार, प्रामुख्याने ४ ठिकाणी अमृताचे थेंब पडले, – हरिद्वार, उज्जैन , नाशिक आणि प्रयागराज. यापैकी एक ठिकाण म्हणजे उत्तराखंड राज्यातील हरिद्वार स्थित “हर की पौडी” या एकमेव कारणास्तव, हे अद्भुत व डोळ्याचं पारणं फिटावं असं पवित्र गंगा नदीचे पात्र व गंगा मातेच्या पवित्र अशा आरतीचं तीर्थ ठिकाण लाखों भक्तांसाठी खूप पवित्र आणि हृदय स्पर्शी मोक्ष देणारे सर्वांगी मानले जाते किंबहुना गंगा मातेच्या आरती व पूजे दरम्यान येथील घाटावर फक्त स्नान केल्याने ही त्या भक्त व्यक्तीला अक्षरशः मोक्ष मिळतो….
हर की पौडी घाटावरील पवित्र गंगा आरती – एक अध्यात्मिक अनुभव….!
पवित्र गंगा मातेच्या मुख्य मंदिरा शेजारी असलेल्या घाटावरील “गंगा आरती”पूजन हे भारतातील सर्वात सुंदर अनुभवांपैकी एक आहे. गंगा नदीला आदरयुक्त सन्मान पूजा वाहण्यासाठी दररोज नित्याने आध्यात्मिकदृष्ट्या उन्नत करणारा हा एक आगळा वेगळा सोहळा केला जातो. दररोज संध्याकाळ होताच, गंगा घाटावर पूजा व गंगा आरती करण्याचा हा एक शक्तिशाली आणि उन्नत करणारा आध्यात्मिक विधी असून हीं गंगा आरती गंगा मातेच्या मुख्य द्वारावर तथा घाटाच्या दिशेने गंगानदीकडे तोंड करून केली जाते.
हर की पौडी मध्ये “पंडित चिदानंद” (पुजारी ) यांचे कडून भक्त तथा श्रद्धाळू साठी मनोभावे आध्यत्मिक पूजन !
हर की पौडी येथील घाटावरील गंगा मातेच्या मुख्य मंदिरातील पंडित चिदानंद(पुजारी) आणि त्यांचे सहकारी पुजारी यांनी मनोभावे, अभिषेक,पूजा अर्चा केली. याठिकाणी हे सर्व अगदी घड्याळाच्या काट्याच्या दिशेने होत असते, सायं ६.३० वाजल्या पासून सर्व धार्मिक विधीला सुरुवात होते. त्यात ७. १६ ते ७.३० वाजे दरम्यान गंगा आरती संपन्न होते.मोठाले दिवे ओवाळले जातात आणि सोबत प्रदक्षिणा घालत गंगा नदीची स्तुती करणारे मंत्रउच्चार आणि गंगा मातेकी जय असे घोषणा गीत हीं गायले जाते.
हरिद्वारच्या गंगा आरतीचं महत्व :- पंडित चिदानंद गुरुजी काय नेमकं सांगतात !
!! ओम नम: शिवाये नारायण्ये दशहराये गंगाये स्वाहेति !!
(यानि की,जो मनुष्य सौयोजन के अंतर पर भी गंगा-गंगा का जाप करता है, वह सब पापों से मुक्त होकर विष्णुलोक में जाता है…
गंगा आरती हा सुद्धा एक पूजेचा अद्वितीय प्रकार आहे, ज्यामध्ये मोठे वजनी दिवे, त्यात दिव्यांचा प्रकाश,म्हणून शुद्ध तूप (शुद्ध केलेले लोणी) किंवा कापूरसह, एक किंवा अधिक देवतांना अर्पण केला जातो .
गंगा आरती ही पाच घटकांचे प्रतीक….!
आकाश (आकाश), वायु (वायू), अग्नि (अग्नि), पाणी (जल) आणि पृथ्वी (पृथ्वी). विधी पूर्ण झाल्यानंतर, भक्त ज्योतीवर हात ठेवतात आणि देवीचा आशीर्वाद घेण्यासाठी त्यांचे तळवे कपाळावर उचलतात.
पवित्र गंगा नदी कुठे ही असो : गंगा आरतीचे महत्त्व शेवटी पुनःचं समजून घ्या !
गंगा नदी एक पवित्र नदी असल्याने, गंगा आरतीचे भारताच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक व्यवस्थेत अविश्वसनीय महत्त्व आहे आणि ती खूप आध्यात्मिक दिसते. पवित्र नदी-स्नान उत्सवा दरम्यान गंगेच्या काठावर हा सर्व मंत्र उच्चार, पूजा, गीत, विविध नृत्यप्रकार सादर केला जातो; हिंदू धर्मात गंगेची पूजा आई किंवा देवता म्हणून केली जाते.
परिणामी,भारताच्या ज्या काही राज्ये किंवा सर्व शहरांमध्ये गंगा आरती साजरी केली जाते म्हणजे हरिद्वार खेरीज व अन्य ठिकाण त्यापैकी प्रयागराज किंवा इंग्रजीमध्ये अलाहाबाद हे शहर त्याच्या इतिहास, धार्मिक महत्त्व आणि सांस्कृतिक मूल्यामुळेचं अत्यंत खास आहे.
घाटांवर गंगा आरतीच्या वेळा ऋतुनुसार…!
हर की पौडी सहित प्रयागराजमध्ये, गंगा आरती दररोज संध्याकाळी होते, जी सामान्यतः ऋतूनुसार संध्याकाळी ६:३० ते ७:०० वाजेपर्यंत सुरू होते. हिवाळ्याच्या महिन्यांत, हा सोहळा लवकर सुरू होतो, संध्याकाळी ६ च्या सुमारास आणि संध्याकाळी ७ च्या सुमारास संपतो. विशिष्ट विधी पाहण्यासाठी सर्वोत्तम स्थान मिळविण्यासाठी वेळेच्या एक ते दीड तास आधी घाटावर पोहोचणे उचित आहे सर्व पवित्र घाटांपैकी सर्वात धार्मिक स्थळी गंगा आरती करण्यासाठी, हर की पौडी आणि प्रयागराज येथील सरस्वती घाट त्रिवेणी संगम जवळ आहे. हा घाट देखील स्वच्छ आहे आणि वर उल्लेख केलेल्या विधीचे खूप चांगले दृश्य प्रदान करतो. बहुतेक भाविक नदीकाठचे तितकेच मनमोहक दृश्य देखील पसंत करतात आणि बोटीतून ‘आरती’ पाहणे पसंत करतात.
पवित्र गंगा नदीचं आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व पत्रकारांनी स्वतः उपस्थित राहून जाणून घ्यावयाचे !
हिंदूंसाठी ती कोणत्याही नदीपेक्षा खूप जास्त आहे; ती एक देवी आहे, जी त्यांचे आईसारखे रक्षण करते आणि त्यांची पापे धुवून टाकते. आरती ही एक अशी पद्धत आहे ज्याद्वारे लोक या परोपकारी देवतेला तिच्या दयाळूपणा आणि तरतूदीबद्दल आभार मानतात. हा विधी समाजातील सदस्यांना नदीच्या पर्यावरणीय आणि आध्यात्मिक शक्तीची प्रशंसा आणि काळजी कशी घ्यावी हे दाखवणारा शैक्षणिक विधी देखील आहे.
गंगा आरती ही केवळ धार्मिक कार्यक्रमापेक्षा जास्त आहे, परंतु ती सांस्कृतिक आहे, जी हरिद्वार आणि प्रयागराजमध्ये स्पष्टपणे दिसून येते. अनेक पर्यटक, पत्रकार,छायाचित्रकार आणि कलाकार या ठिकाणाचे सौंदर्य आणि महत्त्व यांचे छायाचित्रण करण्यासाठी आणि दस्तऐवजीकरण करण्यासाठी या ठिकाणी भेट देतात. हा सोहळा भारतीय अध्यात्मवाद समजून घेण्याचा एक वेगळा मार्ग आहे, जो भूतकाळातील आणि वर्तमान भारतामधील दुवा प्रदान करतो, सर्व क्षेत्रे आणि पार्श्वभूमीतील लोक याठिकाणी एकत्र येतात.नेमंक हेच पत्रकारांनी जाणून व अनुभवून घ्यावयाचं आवाहन आहे
हर की पौडी मध्ये गंगा आरती कशी अनुभवायची
याचा लेखा जोगा कसा वाटला….आम्हाला जरूर कळवा…!
हर की पौडी येथील घाटावर गंगा आरती पाहण्यासाठी जागा शोधण्यासाठी, सूर्यास्त होण्यापूर्वी काठावर पोहोचले पाहिजे.आरती वेळी हजारो दिव्यांमधून निघणाऱ्या प्रकाशाचे परावर्तन करणारे स्टिल वॉटर विधीचे सर्वोत्तम दृश्य देते.
पर्यटकांना प्रार्थना करून, दिवा लावून किंवा डोळे बंद करून घाटांवर ध्यान करून आरतीचे विधी अनुभवण्याची मुक्त मुभा आहे.
अर्थात हा अनुभव वैयक्तिक आहे आणि या स्थळी व कार्यक्रमात उपस्थित राहण्याचा मान आम्हाला काय किंवा अन्य काहींना मिळालेल्या सर्व व्यक्तींना हा अनुभव खूपचं मनःपूर्वक भावतो हे देखील त्रिवार सत्य आहे.
जय पवित्र गंगा माते की जय : जय पवित्र हर की पौडी..!!💐
